PACHA UÑAÑCHAYIRINAKA

1

Aksa thaya pata uraqinxa pacha tuqita kunaymana jani walt’ayirinakawa utji, sañani yapuchaña tuqina, ukatjamawa aka achunakaxa jani walt’äwina jikxatasipxi. Janiwa aksa tuqina mä suma amta wakichäwi pachata yatiñataki utjkiti, ukhamata patankiri yapuchirinakana yapuchäwinakapata yatipxañapataki. Mä pachata uñjiri  jach’a uta utt’ayañaxa walja qullqitakiwa, ukatwa estación meteorológica sata utaxa jani ancha utjkiti.

Khaysa Provincia Los Andes ayllunkirinakaxa, achachilata allchhinakaruwa  yatiñanaka yatichañxa sarantayasipki, pacha uñañchayirinakata uñjasa ullarasa ukhamaraki uñch’ukisina. Jani walt’äwinaka utjaspa  ukjaxa suma pacha tuqita uñjasina yatiñaxa wakisispa, ukhamwa FAO (2014) uksankirinakaxa qhananchapxi.

Pachata yatiñaxa nayra pachatwa mä apnaqäwjama juti. Ukata aymara ayllunakana aka yatïwi  uñjasina apnaqasiski, ukaxa kunsa saña muni, kunaymani pachanakana pampa alinaka, pampa uywanaka, phaxsinaka, jallüwinaka uñch’ukipxirïna, ukhamatwa yapuchirinakaxa pachaparu  apnaqaña amuyt’apxäna, ukatwa yatiñanakaparjama yapuchapxi. Ukhamarakiwa juyphi, chhijchhi ukanakatxa tuwaqasipxi.

Pacha uñañchayirinakaxa wali askiwa, pachaxa kunjamänisa uka uñañchayañataki, ukata  pacha uñañchayirinakaxa uka maraxa kunjänisa jalluniti phajsanicha uka uñjañatakisa wali askirakiwa, ukata kunjama maränisa jisxañataki. Yapuchiri jilatanakatakixa mä pacha tupjamawa.

 2

Khaysa ayllunakanxa janiwa pacha uñañchayirinaka uñacht’ayki ukhama pacharjama lurapxkiti, uksanakanxa kunawsanakasa qhullipxakiwa ukhamarakiwa yapuchapxakiwa, ukanakatjamawa yapunakata juk’a achunakaki apthapisxapxi.

Juk’ata juk’ata pacha uñañchayirinakana yatiñanakapxa armasisipkiwa, ukhamaraki chhaqtayasipkiwa, kunatixa awki taykanakawa yatiñanakanipxi, ukata jila maranixapxatapatwa chhaqtaskaraki. Uka yatiñanakapaxa janiwa jutïri wawanakaruxa yatiyatäxiti, kunatixa aka yatiñanakaxa janiwa qillqantatapxkiti.

Pachanakana saräwinakapatxa jani walt’äwinakawa utji, kunatixa janiwa pacha uñañchayirinakata suma yatiñaxa utjkiti. Ukatwa khaysa jisk’a ayllunakana uñjañaxa  wali askixa.

Khaysa ayllunakanxa pacha uñañchayirinakata yatiñanakaxa juk’ata juk’ata armasisipkiwa, kunatixa janiwa jilïri achachilanakata mä yatiyawi qhipawirinakaru utjkiti, ukata janiwa suma phuqhata yatiña tuqita yatxapxkiti. Ukatwa apthapiñaxa wali wakisi, sañani kawkiri panqara alinakasa, uywanakasa, juk’ampi pacha uñañchayirinakasa askirjama uñjaña, ukhamata jani chhaqtañapataki, jila kullakanakana yanapt’anakapampi apthapisina qillqantaña.

 3

Mä aylluna pacha uñañchayirinakata uñt’añaxa wali askiwa, jani ukhamaspa ukaxa utjirinakaruwa jani walt’aykaspati, sapa uñañchäwiwa mä yatiyawjama taqina askipataki uñt’ayistu.

Aka sawilla yatxatäwixa pacha uñañchayirinaka qillqatampi apthapiña amtaniwa, ukampirusa yapumpi sarnaqiri awki taykanakaxa aka yatiñanaka wali suma imasipki, ukatwa apthapiñaxa wali askixa.

Pacha uñañchayirinakaxa pacha tuqita  amuyt’ayistu, kunjamanisa uka yatiyasina irptiristu, ukhamata achuyäwinaka uñjañataki, sumaniti jani ukaxa janicha sumäkani.

Ali uñañchayirinakaxa pampa alinakawa, ukhamaraki achuyata alinakarakiwa, jiläwi pachapanwa uñjaña, sañani, sank’ayu ukhamaraki juk’ampi alinakana panqaranakapaxa kawkiri satasa askispa uka uñjañaruwa yanapt’i, nayraqata sata, taypi sata, qhipa satacha askipa uka amuyañaruwa yanapt’i.

Uywa uñañchayirinakaxa, jilpachaxa pampa uywanakawa ukhamaraki chhiqani uywanakarakiwa, sarnaqäwinakapawa unch’ukiña, ukatwa kunawsa yapuchañsa yatxaña, aka uywanakana luräwinakaparjama. Ukampirusa uywanakana sarnaqäwipaxa juyrana apthapiwipaxa sumaniti jani ukaxa janicha sumäkani ukwa uñañchayi. Ukhamarakiwa mara tuqitxa uñañchayi, jallu maraniti jani ukaxa waña maranicha. Ukampirusa chhijchhi ukatxa juyphi ukanakana utjatanakapsa yatiyarakiwa.

(Extracto Tesina de Grado T.S. Rosa Cadena, Carrera Ingeniería Agronómica, UNIBOL-A-“TK”)